| تحریر | ڈاکٹر اظہار احمد گلزار 🇵🇰 |
حضرت نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں اردو تے پنجابی دے مہان شاعر تے ادیب سن۔ اوہناں دے ادبی کم دا گھیر بہت وڈا اے۔ اوہناں نے بہتا پنجابی وچ لکھیا تے جنا کجھ لکھیا اوہ بے انت اے۔اوہناں دے قلم دی روانی سمجھوں باہر لگدی اے جیہدے اندر بے بہا ڈونگھ‘ بہت وسعت تے بے پناہ علم ۔۔۔علم جد نور اے تے اوہدی لو دی رفتار کیہ ہووے گی۔جے عام لو دی رفتار ۔۔۔اک لکھ چھپیاسی ہزار میل فی سکینڈ ہوسکدی اے تے علم دی روشنی داگراف کتھوں تیک ہووے گا۔۔۔ آہندے نیں سورج دی روشنی اٹھ منٹ ویہہ سیکنڈ وچ دھرتی تے پجدی اے۔وہبی علم داچانن تے ایدوں پہلاں ای انسان دی ذات تے وارد ہو کے اوہناں نوں نور اعلی نور کردا رہے گا۔۔۔۔جے اللہ نور المسموت ولارض دے تحت دین والا اپنی عطا چ حدوں باہر ہووے تے حاصل کرن والا اوہدی صفت تھیں کجھ نہ کجھ تے متصف ہووے گا۔
جناب نور محمدنور کپورتھلوی تے اللہ سوہنے دا خاص کرم ہے سی۔اوہناںد ے علمی وجاہت توں لوک بہت متاثر ہندے سن۔اوہ بڑے فکری پہنچ رکھن والے انسان سن۔آپ نے اوس ویلے گریجویشن کیتی سی جدوں گریجویشن کوئی اکا دکا ای نظریں آئوندا سی تے علم دی صلاحیتا کیتی جاندی سی۔آپ اک زرخیز ذہن دے مالک لکھاری سن۔کوئی وی علم اوہناں دی پہنچ توں پریرا نہیں سی۔آپ نوں پنجابی توں اڈ اردو‘ فارسی‘ عربی‘ انگریزی‘ریاضی‘سائنس تے گورمکھی لپی اتے ڈاڈھا عبور سی۔اوہناں دا مطالعہ بڑا وسیع سی۔قرآن پاک دی تفسیر توں وکھ احادیث مبارکہ‘ تاریخ اسلام تے ہور علوم دے حوالے وی اوہناں نوں یاد سن ۔پیرپیر تے مثالاں دیندے تے گل گل تے محاوریاں دی ورتوں کردے ہندے سن۔ عام طور تے کسے وی زبان یاں کسے علاقے دی تہذیب و ثقافت تے کلچر بارے جانکاری دیندے تے سنن والے دیاں اکھاں ٹڈیاں رہ جاندیاں سن۔اوہنوں ایہہ محسوس ہون لگ پیندا جے شاید اودوں ودھ کسے بندے نوں علم نہ ہووے۔نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دے کلام وچ تصوف دا رنگ بڑا اگھڑواں اے۔بابافرید گنج شکر،شاہ حسین‘سلطان باہو‘بلھے شاہ‘وارث شاہ‘میاں محمد بخش تے مولوی غلام رسول ہوراں وانگ پنجابی زبان وچ شاعری نوں تبلیغ دا ذریعہ بنایا۔اپنے کلام تے دلیل نوں معتبر تے مستند بناون واسطے تھاں تھاں تے قرآن پاک تے حدیثاں دے حوالے دیندے نیں۔ تشبیہاں ‘استعاریاں‘ تلمیحاں تے ہور صنعتاں دی ورتوں نال اپنے کلام نوں زور دار بنائوندے نیں۔اوہ شہرت تے ناموری توں بے نیاز ہوکے حمداں‘ نعتاں‘ کافیاں‘ نظماں‘ غزلاں تے گیت لکھدے گئے۔

اوہناں نے ہر قسم دی شہرت تے واہ واہ توں بے نیاز ہوکے سماج وچ پائی جاون والیاں برائیاں تے سماج دشمن عناصر دے خلاف کھل کے قلمی جہاد کیتا اے۔اوہ اک درویش تے مرد قلندر قلمکار سن جہناں نے پی آر شپ تے بے پناہ وسائل دے باوجود وی شہرت توں مکھ پرتائے رکھیا۔
نہیںتے اجیہے پی آر شپ رکھن والے لوک وڈے ادیباں تے نامی شاعراں دیاں موڈھیاں تے چڑھ کے ادب وچ اپنا سر اُچا کر ای لیندے نیں۔ جناب نور محمد نور کپور تھلوی لکھاریاں دے اوس قبیلے تے گروہ نال تعلق رکھدے سن جہناں دا شیوا ناموری یاں شہرت نہیں اے ۔صرف تبلیغ تے معاشرے دی اصلاح اے۔
آپ سٹھ دے دہائی وچ اک اعلی سرکاری عہدے توں ریٹائرڈ ہوئے سن۔ اوس دور وچ اوہناں نے شعر وی آکھنے شروع کردتے سن۔ اوسے ای دور وچ اوہناں دی اُٹھن بہن اپنے ویلے دے اُچ کوٹی شاعراں وچ ہندی سی۔فیض احمد فیض نال تے اوہناں دے گوڑھے تعلقات سن۔ انج ای حفیظ جالندھری وی اوہناں نوں ملن آوندے رہے۔حبیب‘جالب‘احمد ندیم قاسمی‘عاصی کرنالی تے ڈاکٹر رشید انور نال وی اوہناں دیاں سنگیتاں رہیاں۔ ایہ ساریاں گلاں سٹھ دی دہائی دیاں نیں۔ ایس دورتوں بعد وی اوہناں دے رابطے رئوف شیخ‘ صدف جالندھری‘ صائم چشتی‘عبدالستار نیازی‘ بری نظامی‘ خلیق قریشی‘ عبیرابوذری‘شوق عرفانی‘ بسمل شمسی‘بیکس بٹالوی، ڈاکٹر حبیب العیشی‘حاتم بھٹی تے ہور جانے پچھانے قلمکاراں نال رہے پر اوہناں تے کدھرے وی شہرت دا پچھا نہیں کیتا۔
میں(راقم)ویکھیا پئی اوہ ہر طرحاں دے رولے گولے تے واہ واہ توں ہیٹھ کے اپنی ای دھن وچ پریم پیار‘محبت تے امن آشتی تے دل دی کھیتی نوں گلزار کرن والے گیت گائوندے رہے۔جے اوہ شہرت دیاں ناموری دے بھکھے ہندے تے اج اوہ شہرت دیاں بلندیاں تے اپڑے ہندے۔ اوہناں دا کھیرو کھیرو کھلریا کلام وی (راقم)نے اوہناں دی وفات توں پنج ورھے پچھوں ادبی دنیا وچ محفوظ رکھن دی غرض نال مرتب کیتا اے۔مینوں ایس گل دی بڑی خوشی اے بھئی میں اپنے بزرگ نور محمد نور کپور تھلوی دیاں محبتاں تے شفقتاں دا حق ادا کرن دی کوشش کیتی اے۔ایہ کم کرکے مینوں اک اطمینان جیہا ہویا اے۔ایسراں لگدا اے جیویں میں کوئی بہت وڈا کم کیتا اے۔کسے دے دنیا توں جاون مگروں اوہدیاں کھلریاں سوچاں نوں کسے اک تھاں تے اکٹھا کرنا ناممکن نہیں تے مشکل ضرور اے۔مینوں خوشی اے بھئی اللہ دے فضل نال میں اوہناں دیاں خواہشاں دے مطابق اوہناں دا کلام مرتب کرن وچ کامیاب رہیا واں۔
اج میں ایس گل دا وی اعتراف کرنا چاہنا واں پئی اج میں جے کجھ ونگیاں سدھیاں سطراں لکھن دے قابل واں تے ایہ سب میرے بزرگاں دی تربیت تے دعاواں دا فیضان اے۔ میرے لفظاں وچ کوئی ربط تے میریاں لکھتاں وچ کوئی جان اے ۔میرے خیالاں وچ چنگی سوچ تے میری سوچ کوئی عقل اے۔ میرے پیار وچ خلوص تے میریاں گلاں وچ کوئی اعتبار اے تے ایہدی وجہ میرے بزرگ نیںجہناں نے مینوں چنگے تے بھیڑے دی تمیز سکھائی۔گل شہرت دی بھکھ دی ہورہی سی تے کتھوں کدھر چلی گئی۔
میں سمجھدا آں ایہو ای اک مرد درویش تے مرد قلندر دی وڈیائی ہندی اے ورنہ اج دے نام نموج دی بھکھ دے دور وچ تے کئی لکھاری اپنی تعریف سنن واسطے خود ای خرچہ کر کے اپنے اعزار و چ کئی شاماں تے دوپہراں مناوندے نیں یاں کتاباں دی رونمائی دی شکل وچ محفلاں سجاکے تن تن چار چار گھنٹے محفل وچ بیٹھ کے لوکاں دے مونہوں اپنی تعریف سنن تے اوہناں نوں مجبور کردے رہندے نیں۔تعریف و توصیف دا سچایاں جھوٹھا انداز اج وی ساڈے کئی درویش صفت شاعراں نوں نہیں بھائوندا ۔گل کیہ نور محمد نور کپور تھلوی اج وی شہرت دیاں بلندیاں نور چھوہندا ہویا اک درد دل رکھن والا تے اُچیاں سوچاں فکراں تے خیالاں دا مالک پر مغز گل کتھ کرن والا شاعر تے سوجھوان سی جیہدے اک اک شعر وچوں سک‘چاہت‘پیار محبت‘الفت‘خلوص‘سچائی‘دانشمندی تے ایمانداری دے سومے پھٹدے وکھالی دے رہے نیں۔
اوہناں بھاویں ہر قسم تے ہر صنف دی شاعری کیتی تے مخلوقِ خدا دی خیر خواہی‘اصلاح تے اوہدی نصیحت واسطے بڑے بڑے موضوعات راہیں صوفیانہ پرچار دا طریقہ روا سمجھیا پرخلوص طور تے نبی کریمﷺ دی محبت وچ عقیدت تے عشق وچ نعتاں تے اللہ سوہنے دی توحید اتے بھرویں عقیدت تے ایمان نال لکھیاں حمداں اوہناں دی مغفرت تے نجات دا سبب نیں۔
اسیں اپنے ایس مضمون وچ جیس موضوع اُتے کھل کے گل کتھ کراں گے۔ اوہ اوہناں دی حب الوطنی ‘دیس پیار تے پاکستانیت اے۔ اوہناں دی شاعری وچ پاکستانیت دارنگ بڑا اگھڑواں اے۔مینوں اپنے دوجے موضوعاں توںا ڈ ایس زور دا ر موضوع نے اپنی توجہ دا مرکز بنا لیا۔میں لکھن تے کسے ہور موضوع تے بیٹھا سی پر میری اپنی وطن دوستی نال مینوں پہلاں انکھ لکھن تے مجبور کردتا۔محبت اک فطری جذبہ اے۔محبت دی منگ تے ایہو ای اے پئی بندہ جیہدے نال محبت کرے اوہنوں اپنی جان توں وی بہتا سوہنا سمجھے۔ انسان جیس دھرتی اتے رہند ااے جیہدی بدولت اوہنوں عزت‘شہرت تے دولت نصیب ہندی اے تے جیہڑا وطن اوہدی پچھان تے شناخت بنیا اوہدے نال ایہدا ہروسنیک دلوں بجانوں پیار تے محبت کرد ااے۔
نور محمد نور کپور تھلوی اک محبِ وطن شاعر دے روپ وچ کھل کے سامنے آئوندے نیں۔اوہناں دی شاعری ہر صنف وچوں وطن دی محبت دی واشنا محسوس کیتی جا سکدی اے۔ اوہناں نے ایس وطن نوں اپنے سامنے بندیاں ویکھیا۔اوہنا ں نوں احساس اے بھئی ایہ خطہ بڑیاں محنتاں تے قربانیاں نال حاصل کیتا گیا اے۔ زمین دے ایس خطے نوں حاصل کرن واسطے ساڈے بزرگاں نوں جان و مال تے عزتاں دیاںنہراں بہانیاں پئیاں۔
سانوں اپنے سوہنے دیس دے ذرے ذرے نوں آفتا ب سمجھنا چاہیدا اے کیوں جے وطن دی محبت ساڈا ایمان اے۔سانوں ایہ سوچنا چاہیدا اے پئی ساڈے کسے عمل نال وطن دی محبت دا آبگینہ مجروح تے نہیں ہو رہیا اے۔نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں نوں وطن دے ذرے ذرے نال انتاں دا پیار اے۔اوہناں دنیا دی سب توں وڈی ہجرت وچ وطن دی منگ کرن والیاں نوں اپنے سامنے نوں دیاں ندیاں تے عزتاں دیاں قربانیاں دیندیاں ویکھیا۔تریہہ ورھیاں دے گھبرو دیاں اکھاں وچ اوہ خونی منظر اوہدی روح نوں ہمیش تڑفاندے رہے نیں۔ اوہناں نوں آزادی دی نعمت دوان والے قائد اعظم نال وی انتاں دی عقیدت سی۔اوہ اپنیاں نظماں وچ قائداعظم نوں تھاں تھاں سلام عقیدت پیش کردے نظریں آوندے نیں تے اپنی حیاتی وچ وی اپنی عام گل کتھ وچ وی اوہ قائداعظم دا ناں بڑی عقیدت نال لیندے سن۔(راقم)نے کئی واری قائداعظم دے خلاف گل سن دیاں اوہناں نوں جذباتی ہندیاں ویکھیا اے۔اوہناں دا ٓکھنا سی پئی اجیہے قائد بھاگاں والیاں قوماں نوں ای نصیب ہندے نیں جیہڑے اپنا تن‘من‘دھن اپنے وطن تے وطن دے وسنیکاں توں قربان کر دیندے نیں۔اوہ سرسید احمد خان‘علامہ اقبال‘محمد علی جوہر‘ لیاقت علی خان تے قائداعظم جیہاں اچیاں ہستیاں دیاں قربانیاں تے کوششاں نوں اپنی روز مرہ دی گل بات وچ سلاہندے رہندے سن پر قائداعظم جیہے رہبر نوں اک وڈا لیڈر تے راہنما آکھدے سن۔
میں قربان قائد تو ں جاواں جس پاکستان بنایا
اسیں قدیم غلام نمانے ساڈے سر تے تاج سجایاہو حیران گیا جگ سارا‘ اوہنے معجزہ کر دکھایا
قید فرنگ توں ملی آزادی‘ہویا رتبہ دون سوایا
وطن دی محبت اک ہوا اے‘اک جھونکا اے۔ایہہ جیس باغ وچ چلدی اے‘کلیاں کھلدیاںنیں‘پھل مسکراندے نیں۔آزادی دی واشنا نال فضا معطر ہوجاندی اے۔ایہ اک اجیہا نور اے جہنے ہر سینے نوں منور کیتا ہویا اے۔وطن اوس مقدس سر زمین دا ناں اے جیہدی گودی وچ انسان جنم لیند ااے۔ جیہدیاں ہواواں وچ پروان چڑھدا اے جیہدیاں فضاواں وچ اوہدی تربیت ہندی اے۔وطن بھوئیں دا اوہ ٹکڑ ا اے جتھے انسانی خواہشاں تے سدھراں جنم لیندیاں نیں۔ وطن دی مٹی دے اک اک ذرے نال ایہدے وسنیکاں نوں جذباتی لگائو تے پیار ہندا اے۔نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں نے اپنے خون دے دیپ جلاکے پیارے دیس دیاں بنیاداں وچ اپنا خون پسینہ شامل کیتا۔ اوہ ایس وطن دیاں گھبروواں تے کھیتاں کھلیاناں نوں کائنات دی سب توں افضل تے اعلیٰ نعمت آکھدے نیں۔ نہ سگوں نعمت دا درجہ دیندے نیں سگوں ایس خطے نوں جنت توں گھٹ نہیں سمجھدے۔ایہو ای اوہناں دی وطن دوستی تے حب الوطنی دی اعلیٰ مثال اے۔نظم پاکستانی دا ہر شعر دیس پیار دیاں مہکاں نال معطر اے۔
پھل پھلواری چار چفیرے‘الھڑ مست ہواواں
آ تینوں میں دھرتی اتے لتھیا سرگ وکھاواں
چٹے ددھ پانی دیاں ایتھے وگدیاں نیں نت نہراں
برفاں وچوں نکلے ہوئے دریا مارن لہراں
انب انارتے سردے گرمے میوے ہور ہزاراں
چیز کسے دی تھوڑ نہ ایتھے ہر شے وچ بزاراں
نیک فرشتیاں ورگے گھبرو‘حوراں ورگیاں ناراں
باغاں وچ خزاں نہ آوے سارا سال بہاراں
دھرتی دا ایہ سندر مکھڑا پاکستان کہاوے
دل نوں ملے سرور انوکھا‘ٹھنڈ اکھیاں نوں پاوے
روح ہوئی شاداب خوشی تھیں کلی دِلے دی کھِل گئی
نور خدا دا شکر ادا کر‘ جیوندیاں جنت مل گئی
ایہ پیارا دیس قائداعظم دیاں دن رات دیاں کوششاں تے ساڈے بزرگاں دیاں قربانیاں توں ودھ اللہ سوہنے دے کرم نال وجود وچ آیا تے انج غلامی دے ہنیریاں وچ گواچی اک غلام قوم نوں صبح آزادی دی لو نصیب ہوئی۔ انگریزاں دی غلامی تے ہندوئواں دیاں مکاریاں دا شکار ایہ قوم اپنیاں دی محبت ‘اخوت تے رواداری دے جذبے نال مالا مال ہوئی۔نور محمد نور کپور تھلوی نہیں چاہندے سن پئی ایہناں کالیاں راتاں پچھوں آزادی اتے فیر کوئی ہونی وار کرے۔اوہ منگ کردے نیں پئی ووٹاں نال ای حکومتاں بدل دیاں رہن تے چنگا اے۔ایہ دیس ہن کسے وی توپ تفنگ دا رولا سنن دا متحمل نہیں۔ایسے لئی اوہ سمجھدے سن جہناں لوکاں نے قیام پاکستان نوں جمہوریت دا تحفہ آکھیا سی۔ اوہناں نے ای غیرجمہوری طریقے نال لوکائی دے حقاں دا استحصال کرکے ملک وچ نہ صرف چار دفعہ مارشل لائی نظام لیاوندا سگوں ملک نوں دو لخت وی کروایا۔بھائیاں نوں بھائیاں نال لڑوایا۔صوبیاں وچ بد اعتمادی تے نفرتاں پیدا کرکے ملک دشمنی دا ثبوت دتا۔ایس سارے حالات نوں ویکھ نور محمد نور کپور تھلوی وطن دے سچے خیر خواہ دے روپ وچ رب سچے اگے ’’دعا‘‘کردے پئے نیں پئی ربا سچیا اجیہی صورتحال دا سانوں سامنا کرن توں بچائے رکھیں۔ نظم’’دعا ‘‘دے کجھ شعر ونگی لئی ویکھو:
پاکستان دے وچ ہر نیک بندہ
تڑکے اٹھ کے دعاہن منگ دا اے
ربا سچیا ملک وچ امن رکھیں
کھاڑا بنے نہ کسے وی جنگ دا اے
ہووے ودھ توں ودھ اناج پیدا
اڈا بنے نہ بھکھ تے ننگ دا اے
تیرے باجھ نہ کسے دا بنے منگتا
تیتھوں منگدا مول نہ سنگ دا اے
ووٹاں نال حکومتاں بدل جاون
رولا سنے توپ تفنگ دا اے
ہرے رنگ دا جھولدا رہوے جھنڈا
طالب نج ہووے ہور رنگ دا اے
وطن نال محبت انسان دی جبلت وچ جمن توں مگروں ای پیدا ہوجاندی اے۔ایہ اک فطری جذبہ اے جیہڑا نہ صرف انساناں وچ سگوں چرند‘پرند تے ہر طرحاں دی ساہ لین والی مخلوق وچ پایا جاندااے۔ہر انسان نوں اپنی جدی تھاں نال بڑی عقیدت ہندی اے۔انسان جتھے کجھ دیہاڑے رہ چکیا ہووے۔ اوہدیاں کندھا ں کوٹھیاں نال وی اوہنوں محبت ہوجاندی اے۔بقول طفیل خلش:
میرے دیس تے مالکا نہ اترے کوئی عذاب
تیرا وسے کعبہ سوہنیا‘میرا وسدا رہوے پنجاب
نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں وطن دی محبت وچ ڈب کے ایہدے کھیتاں‘ کھلیاناں‘ فصلاں‘ باغاں‘ ندیاں‘ نہراں‘ ایہدی صنعتاں تے کارخانیاں دی سلامتی لئی دعاواں کردے نظریں آوندے نیں۔ اوہ چنگے دناں وچ مینہ برسن دی دعا وی کر رہے نیں پئی فصلاں نوں کاشت واسطے چوکھا پانی نصیب ہوسکے۔ اوہ ایس جنت نظیر ملک دے ہمیش قائم رہن دا آکھدے نیں پئی ایہدے اتے رب سچے دی تھاپنا اے۔
کیوں جے ساڈا دیس تحفہ خداوندی اے جیہڑا شب قدر دی رات آزاد ہویا۔جیہدی بنیاد لاالہ الا اللہ اتے رکھی گئی، جیہدیاںنیہاں نوں ایس کلمے نے مضبوط کیتا تے پروان چڑھایا جیہدے وچ کروڑاں مسلمان ہر دم اللہ تے اوہدے رسول ﷺ دی یاد وچ رجھے رہن‘جیس ملک نوں رب رسولؐ دی تھاپنا ہووے۔ اوس وطن نے رہندی دنیا تیک شاد باد تے قائم رہنا اے۔ نور محمد نور کپورتھلوی ہوراں دا انداز محبت ویکھن جوگ اے۔
تک تک کے ایس نوں سڑن جیہڑے
اوہناں ویریاں انت برباد ہونا
مینہ برسے رب دیاں رحمتاں دے
ایہنے ہاڑ سیال وچ شاد رہنا
چھولے‘ مکی‘ کپاہ تے کنک جھونا
وافر جمدا ایتھے کماد رہنا
ایس ملک نوں تھاپنا رب دی اے
نورؔ ایس نے سدا آباد رہنا
نور محمد نور کپور تھلوی وطن دیاں سپاہیاں نوں ایہدیاں سرحداں مضبوط رکھن لئی آکھدے نیں تاں جے دشمن اپنی بھیڑی چال نہ چل سکے۔اوہ وطن دے ایس زرخیز خطے نوں لویری مجھ نال تشبیہہ دیندے نیں تے لویرے دے ہرے رہن دی ہتھ چک کے دعاواں کردے پئے نیں۔کیوں جے جیس گھر وچ مجھ لویری ہووے‘ اوتھے کسے وی شے دی ٹوٹ نہیں آوندی۔اوہ اپنے شعراں وچ وطن دی زرخیز دھرتی نوں کدھرے تے لویری مجھ نال تشبیہ دیندے نیں تے کدھرے اینوں سونا تے اپنے آپ نوں سنیارا پکارے دے نیں۔
ایہ خطہ ساڈی مجھ لویری ایہدا ہرا رکھے رب لیوا
ددھ مکھن دی ٹوٹ نہ آوے جے ایہدی کرئیے سیوا
کر محفوظ لوئو سرحداں جیوں مندری وچ تھیوا
بہہ کے فیر مزے تھیں کھائو جنت دا ہر میوا
وطن دی ایہ محبت اک نعرے تیک ای محدود نہیں سگوں ایہدے بڑے وڈے تقاضے نیں۔ جے وطن دیاں وسنیکاں دے دل تے دماغ وچ وطن دی محبت رچی ہووے تے فیر اوہ ہر قسم دی قربانی دین لئی تیار رہندا اے تے اوہدی امانت دا حق ادا کردا اے۔اوہ اپنی ہمت‘اُدم‘خلوص تے دیانتداری نال اپنے سوہنے دیس چپے چپے نوں گل و گلزار کرن دا جتن کردا وکھالی دیند ااے۔ نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں دا ایمان اے پئی بندہ جیس مٹی دا دتا ہویا وکھاندے نیں۔اوہنوں اپنے پیراں ہیٹھ مدھولنا چنگا نہیں سمجھدے سگوں اپنی اکھاں دا سرمہ بنالین نوں فخر سمجھدے نیں۔
حملہ کرے جے ملک تے کوئی دشمن
جان اپنی اسیں قربان کرئیے
کرے غیر جے کوئی شیطان پوڑی
مار مار کے لہولہان کرئیے
آئو سوچیے بیٹھ کے اسیں اکٹھے
مشکل ملک دی کیویں آسان کرئیے
وطن والے جے وطن دیاں جڑھاں پٹن
دسو اس دا کیویں درمان کرئیے
پنجابی دے مہان شاعر‘ پارکھ تے اپنی
ذات وچ اک یونیورسٹی دا درجہ رکھن والے سوجھوان سید تنویر بخاری ہوریں نور محمد نور کپور تھلوی دے جذبہ حب الوطنی بارے لکھدے نیں۔
’’دیس پیار تے پاکستانیت نور محمد نور کپور تھلوی دے خون ضمیر وچ رچی ہوئی اے۔ اوہ جاگیرداراں‘ وڈیریاںتے سرمایہ داراں دے مقابلے وچ کمیاں کاراں‘ مزدوراںتے کساناں تے غریباں دی حمایت کردے نظریں آوندے نیں۔‘‘
وطن دی محبت وچ ڈبیاں نظماں وچوں پاکستان‘ تینوں رب دیاں رکھاں‘ چوداں اگست‘ دعا‘قائداعظم‘ میرا دیس‘آزادی‘ قائداعظم دے جنم دن تے ‘چھ ستمبر‘شہیداں تے غازیاں نوں سلام‘ پنجاب آئین‘مسلمان تے فرنگی‘ لیڈر توں اڈ غزلاں دے چوکھے شعراں وچ وطن دی محبت ڈھلکاں پئی ماردی اے۔ دیس پیار اوہناں دی شاعری دا مان اے۔جیویں کہ اوہناں دا تعلق ترقی پسند تحریک نال سی۔ترقی پسند ہون تے پروگریسو ذہن رکھن دے ناطے اوہناں دی شاعری دا بہتا تعلق سماج تے سماجی رویاں نال اے۔اوہ وطن دی محبت وچ اینے مخلص نیں پئی سماج دشمن عناصر تے منفی قدراں دی ڈٹ کے تے ہک ڈاہ کے نندیا کردے نیں۔
پاکستان جاگیر نہیں مولوی دی
سوشلسٹ وی نہیں ٹھیکیدار اسدے
ایتھے گیاراں کروڑ انسان وسدے
جیہڑے ہر طرح نیں حقدار اسدے
جداں چاہن بنان نظام اسدا
اوہو مالک تے اوہو مختار اسدے
بد ل بدل چولے بھاویں کرن کوشش
کامیاب نہ ہون غدار اسدے
سید تنویر بخاری ہوراں دے بقول نور محمد نور کپور تھلوی جاگیرداراں وڈیریاں تے سرمایہ داراں مقابلے وچ کمیاں کاریاں‘ مزدوراں کساناں تے غریباں دی حمایت کردے نظریں آئوندے نیں پر کمیونسٹ یا سوشلسٹ اکھوانا پسند نہیں کردے۔اوہ ابو ذر غفاری دے مرید ضرور نیں‘لینن یا مارکس دے پجاری اکا نہیں‘‘
نور محمد نور کپور تھلوی ہوراں آزادی دی ایہہ درد یلی تے خونی فلم اپنیاں اکھاں سامنے باہوش وحوا س ویکھی تے اوہ خونی منظر اوہناں دے انگ انگ وچ سما گئے نیں۔جدوں اوہ سماج دشمن دیاں بھیڑیاں چالاں نوں ویکھدے نیں تے اوہناں دیاں اکھاں وچ اتھرو آجاندے نیں تے اتھرواں راہیں اوہ پوری دردیلی فلم دا اک اک منظر اوہناں دے سامنے گھمن لگ پیند ااے۔
جدوں سر سید احمد خان نے لکھنو تے میرٹھ وچ اپنیاں تقریراں وچ صا ف صاف آکھیا سی پئی برصغیر وچ دو قوماں آبا دنیں۔اک مسلمان تے دوجے ہندو۔ایناں دوواں قوماں دا مذہب تہذیب کلچر‘تاریخ تے لباس خوراک اک دوجے نالوں اُکا ای وکھرا اے۔ایس لئی دوویں قوماں اکٹھیاں نہیں رہ سکدیاں۔ سر سید احمد خان دے دو قومی نظریے تے پنجاب دے مسلماناں نیلبیک آکھیا۔ پنجاب وچ اپریل دے مہینے عام طور تے فصلاں پک جاندیاں نیں تے فصلاں دے پکن دی خوشی وچ پنجاب دے وسنیک وساکھی دا تہوار گج کے منائوندے نیں۔ 13 اپریل 1919ء نوں وساکھی دا تہوار منائون واسطے پنجاب دے پنڈاں دے جیالے اگھبرو امرتسر دے جلیانوالہ باغ وچ اکٹھے ہوئے۔اک انگریز جنرل ڈائر نے ایس تہوار نوں اک سیاسی اکٹھ سمجھ کے گولی چلا دتی جیہدے نال سینکڑاں پنجابی شہید تے ہزاراں زخمی ہو گئے۔ ایس واقعہ نے پنجاب دے مسلماناں دے دلاں وچ انگریزاں دے خلاف ڈاڈھی نفرت تے غم و غصہ پیدا کردتا تے پاکستان دی تحریک زور پھڑ گئی۔ایس پس منظر وچ نور محمد نور کپور تھلوی ہوریں انگریز اں تے ہندوئواں دیاں مکروہ چالاں نوں للکار دیاں مسلماناںدی دولت ایمانی یاد کراوندے نیں۔
دھرتی نوں گھیرا گھتن لئی کجھ کھبے نیں کجھ سجے نیں
کرتوتاں کالیاں کردے نیں پر رنگ دوہاں دے بگے نیں
ایٹم نوں دیوتا مندے نیں‘ایمان دی طاقت ویکھی نہیں
ایہ عشق دی رمز توں واقف اسلام دی دولت ویکھی نہیں
اسیں عدل چ ودھ نوشیرواں توں بخشش وچ حاتم طائی آں
اسیں اک مرکز نوں مندے آں‘نہ وانگ اوہناں ہرجائی آں
عجمی توں عربی اُچا نہیں‘گورے توں کالا ماڑا نہیں
ایہہ شودر ویش براہمن دا کوئی ساڈے اندر پاڑا نہیں
1930ء وچ پنجاب دے سپوت علامہ اقبال نے مسلم لیگ دے سالانہ اکٹھ الہ آباد وچ دو قومی نظریے دی تعریف کیتی فیر لاہور وچ 1940ء نوں اقبال پارک وچ اوہ تاریخی جلسہ ہویا جیہدی صدارت قائداعظم نے کیتی تے قرار داد پاکستان وڈی اکثریت نال منظور ہوئی۔پنجاب دے مسلماناں نے قائداعظم دی اگوائی اتے لبیک آکھیا تے جالی مالی تے جسمانی قربانی دین لئی تیار ہو گئے۔ قائداعظم جیہے دردِ دل رکھن والے انسانیت دے خیر خواہ د امل جانا رب سوہنے دی رحمت ثابت ہویا فیر اللہ سوہنے دے خاص فضل و کرم نال ستا ں سالاں دے تھوڑے جیہے عرصے وچ پاکستان دنیا تے نقشے اتے ابھریا آیا۔نور محمد نور کپور تھلوی قائداعظم جیہے مرد قلندر دیاںقربانیاں تے کاوشاں نوں سلام عقیدت پیش کردے پئے نیں۔
اک بیڑی ظلم غلامی دی مسلم دے پئی سی پیراں وچ
سب خوشیاں ڈبیاں ہوئیاں سن‘ہندو انگریز قہراں وچ
جد کشتی ساڈی ڈول دی سی‘دریا دیاں خونی لہراں وچ
جد مسلم لبھدا پھرد اسی اک رہبر نوں سب شہراں وچ
توں مل گیا حالت بدل گئی‘ٹھنڈ پے گئی گرم دوپہراں وچ
توں آب حیات رلا دتا‘ماضی دیاں مہلک زہراں وچ
قائداعظم دیاں دن رات دیاں کوششاں تے قربانیاں پچھوں سانوں ایہ خطہ نصیب ہویا۔ دھرتی دا یہہ سندر ٹکڑ ا پاکستان دے حصول پچھے ڈیڑھ سو سال دیاں مسلسل قربانیاں تے کوششاں دا پھل اے۔نور محمد نور کپور تھلوی ایس جنت نظیر ٹکڑے دی محبت وچ ڈبے ہوئے نیں۔ اوہناں نوں پتہ اے پئی وطن نال ای بندے دا تشخص تے پچھان اے۔جیہڑے لوک بے وطنے ہندے نیں اوہناں دی کوئی سیہان نہیں ہندی۔ایس لئی وطن والے لوک ای عزتاں تے انکھاں والے ہندے نیںجیہڑے بندے اپنے وطن نال محبت کردے نیں اوہ ملک دی ترقی دا سبب بن جاندے نیں۔نور محمد نور کپور تھلوی دیاں دیس پیار وچ رنگیاں نظماں وچوں کیہڑی کیہڑی نظم نوں مثال پیش کراں۔اک نظم دا بند ملاحظہ کرو۔
توں ٹکڑے ٹکڑے دھاگے نوں فولاد دی تند بنادتا
کمزور تے کھلرے بندیاں نوں لوہے دی کندھ بنا دتا
کیہ پڑھ کے خورے دم کیتا ذرے ذرے نوں چند بنا دتا
اک بے حس قوم نوں قائد نے فیر غیرت مند بنادتا
قوم نوں قائد نے فیر غیرت مند بنا دتا
ایہدیاں اٹاں دا میں گارا
ایہہ سونا تے میں سنیارا
ایہہ میری اکھاں دا تارا
ایہو میرا مان تران
دیس میرا ہے پاکستان
بقول معروف کھوجکار مجید خاور میلسی ’’نور محمد نور کپور تھلوی دی شاعری دا اک وڈا پکھ وطن اتے آزادی اے۔اپنی دھرتی نال موہ محبت رکھنا اوہناں دا خاص وطیرہ اے۔آپ نے اپنی زبان وچ ای آزادی دے گیت گائوندیاں عمر لنگھائی اے۔‘‘
نور محمد نور کپور تھلوی چودہ اگست نوں عید دا دن وانگوں سمجھدے نیں نہ صرف عید سگوں حج دا دن آکھ کے اپنی بھرپور محبتاں دا نذرانہ پیش کردے وکھالی دیندے نیں۔
ونڈن راحتاں آ گیا فیر یارو
پاکستان وچ چودہ اگست دا دن
کرو اپنے عہد نوں فیر تازہ
سمجھو ایس نوں جیویں الست دا دن
جیویں حج دا یوم ہے حاجیاں نوں
ایہ ہے تویں آزادی دے مست دادن
نویں زندگی دتی ایس دن نے
ایہ ہے زندگی دے بندوبست دا دن
ایہ وطن بڑیاں قربانیاں دیون نال نصیب ہویا اے۔ ایس لئی ایہدی سلامتی لئی دعاواں کردے رہنا چاہیدا اے تے اپنے آپ نوں پاکستانی ہوون فخر کرنا چاہیدا اے۔نور محمد نور کپور تھلوی وطن ول بھیڑی اکھ نال ویکھن شر پسنداں نوں سولی اتے ٹنگن دا حکم دیندے نیں۔
ہن نہ ہور وچار وچارو‘ اس دیاں خیراں منگو
پاکستان دے رنگ وچ سارے اپنے آپ نوں رنگو
پاکستان ہوون اتے فخرکرو‘نہ سنگو
دیس مخالف ہووے جیہڑا اوہنوں سولی ٹنگو
مسلمان قوم جہنے اک وکھری قوم دا نظریہ پیش کرکے وکھرا وطن حاصل کیتا سی تیہن اوہ الگ دیس حاصل کرن مگروں بے شمار تعصبات دا شکار ہوکے سندھی ‘پنجابی‘سرحدی تے بلوچی دا نعرہ لارہیا اے تے انتہا تے ایہ وے پئی اک ای علاقے وچ رہن والے سندھی مہاجر دا واویلا کردے پئے نیں۔پنجابی تے سرائیکی دا رولا پایا جا رہیا اے۔کوئی لسانی تعصب دا شکار اے۔کوئی ذات پات دا‘جٹ ‘گجر‘ آرائیں‘ ملک‘ قریشی وغیرہ دے نعریاں راہیں اپنی قوم وچ ونڈیاں پائی بیٹھے نیں۔ کوئی شیعہ‘سنی‘وہابی‘تے دیوبندی دی خطر ناک عصیبت دی اگ اپنے دل وچ دبائی بیٹھے نیں۔ نور محمد نور کپور تھلوی ایس ساری صورتحال تے کرب نوں ویکھ کے تڑف اٹھدے نیں۔
جو کیتے قول سی نال ترے‘افسوس اسیں نہ پال سکے
توں جو کجھ سانوں دے گیا سی اسیں اس نوں نہ سنبھال سکے
رہزن توں رہبر سمجھ لیا‘اسیں جان نہ اسد ی چال سکے
جہناں صدیاں کٹھیاں رہنا سی‘اوہ کٹ نہ پچی سال سکے
اگے فیر اوہدے ستے ضمیر نوں جھنجھوڑ کے جگائون دی کوشش پئے کردے نیں پئی جے ایہ پاکستان دا تحفہ نہ ملدا تے ساڈی حیثیت فیر کیہ ہندی۔ملاحظہ کرو۔
جے پاکستان نہ بن جاندا تاں حال اساڈا کیہ ہندا
ہندوواں دی سخت غلامی وچ بس شودر وانگوں ہندا
کھانے نوں لختِ دل ملدا اتے خون جگر داپی ہندا
بن مجنوں پھردے جنگلاں وچ نہ پھٹیا دا من سی ہندا
عربی دا معقولہ اے’’حُب الوطن من الایمان‘‘ یعنی وطن دی محبت ایمان دا حصہ اے۔وطن پرست تے محب وطن لوک اپنے وطن دیاں سادہ کچیاں گلیاں بازاراں نوں پیرس دیاں سڑکاں نالوں دلفریب تے اعلیٰ سمجھدا اے۔اوہ اپنی کلی نوں عالیشان خیال کردا اے۔ایہو ای اوہدے محبِ وطن ہون دی نشانی اے۔نور محمد نور کپور تھلوی دے دل دیاں دھڑکناں تے ساہواں وچ پاکستان دی محبت سمائی ہوئی اے۔ایسے لئی اوہ مختلف ترکیباں تے بحراں وچ نظماں راہیں وطنیت دا سچا خیر خواہ بن کے ابھردا اے۔نظماں آپے پڑھن والے دے دل اندر وطن دی محبت دا جذبہ ابھار دیاں پئیاں نیں ۔ملاحظہ کرو نظم’’تینوں رب دیاں رکھاں‘‘
سدا رہن سلامت چارے پکھاں
میریا پاکستانا! تینوں رب دیاں رکھاں
جھنڈا تیرا ہمیشہ رہوے جگ وچ اُچا
منگن روز دعاواں میرے ورگے لکھاں
نہراں چشمیاں دتا تینوں نور بہشتی
روز جنتی میوے تیرے باغاں چوں چکھاں
ایہ کشمیر تے جموں انگ دوویں نیں تیرے
جھنڈا جھولدا ویکھن اوتھے میریاں اکھاں
حاضر جان کے رب نوں سچا وعدہ میں کیتا
جے میں نتراں نہ پڑ وچ پُڑی زہر دی پھکاں
نورؔ ویکھ نہیں سکدا تتی واء تینوں لگے
پیواں جام شہادت ویری ملک چوں دھکاں
فیر انج چھ ستمبر دے شہیداں تے غازیاں نوں سلام عقیدت راہیں وطن دیاں عظمتاں نوں سراہندے نیں۔ساڈے اوہ غازی تے شہید جہناں وطن دی رکھشا واسطے جاناں دے نذرانے دے کے ہمیش لئی امر ہون والیاں دی قربانیاں نوں شاندار طریقے نال سراہندے نیں جہناں نے اپنے توں پنج گنا وڈی فوج تے کئی گنا بہتا جنگی سازو سامان دا مقابلہ کرکے دشمن نوں عبرتناک شکست دے کے اپنے پیارے دیس نوں تاریخ ساز فتح تے کامیابی عطاکیتی۔نور محمد نور کپور تھلوی وطن دے ایہناں سپوتاں‘شہیداں تے غازیاں انوں سلام پیش کردے نیں۔
سن دیس میرے دیا راکھیا‘تینوں غازی آکھن لوک
توں رن وچ ورھدیاں گولیاں لئیاں ہک اپنی تے روک
توں ٹریا اپنے حق لئی تیرا حامی رب رسول
ساری قوم دعاوا ں منگدی کرے اللہ پاک قبول
تیری فتح دا وعدہ اے رب دا‘وچ اسدے شک نہ مول
تیرے دشمناں انت نوں ہارنا بھاویں دیون جنگ نوں طول
شیراپاکستان دا مان توں تیرے نال اسلام دی شان
تیرا راکھا رب رسولؐ ہے جہنے بخشیا پاکستان
اوہ وطن دے غازیاں تے مجاہداں نوں سلام پیش کردیاں آکھدے نیں پئی اسلام اک عالمگیر مذہب اے۔ایہنے ای اوڑک غالب رہنا اے۔جے توں ہمت تے جذبہ ایمانی نال میدانے گجیں گاتے تیرے ویریاں نے تیرا پرچھاواں ویکھ تتر بتر ہوجانااے۔
اک بنتی من لے نور دی پھر وچ میدان دے گج
مینوں قسم خدا دی غازیا‘تیرے ویریاں جانا بھج
مکدی گل اوہناں دے شاعری دا مضبوط پکھ تے اگھڑواں موضوع دیس پیار تے آزادی ای اے۔ آزادی دے نال نال وطن دی سلامتی‘ خوشحالی دے گیت گائونا تے ایہدی ترقی لئی دعا منگنا ای اوہناں دا نصب العین اے۔آزادی دی نعمت اوہناں نوں ہر شے نالوں افضل تے سوہنی جاپدی اے۔
آزادی دی نعمت مینوں ہر شے نالوں پیا ری اے
ہر مجبوری کولوں مینوں اصلوں ای بیزاری اے
نور محمد نور کپور تھلوی دا جذبہ حب الوطنی سلاہن جوگ تے اک معتبر حوالے دا درجہ رکھدا اے۔
گل کیہ نور محمد نور کپور تھلوی دا کلام پنجابی ادب چ ہمیش اپنی قوت نال ساڈی چاہت نوں معتبر کردا رہوے گا۔ اوہناں دے شعراں دیاں پرتاں وچوں سانوں ساڈے گواچے ادراک دی واشنا آوندی رہوے گی۔اسیں اپنی ثقافت دے جاگو میٹی جیہے ماحول چوں نکل کے بھلکے دی سرگی دے دوالے تیک پہنچاں گے۔
اللہ سوہنا ااوہناں نوں کروٹ کروٹ آسودہ رکھے۔آمین بجاہ سید المرسلینؐ
